महाराष्ट्रातील सर्वाचे लाडके आणि आराध्य दैवत पंढरपुर इथे वसले असून या विठोबा रखुमाई दर्शणाकरता महाराष्ट्रातून आणी इतर भागातून भाविक मोठ्या संख्येने पंढरपुरात दाखल होतात. भक्त पुंडलिकाच्या आग्रहाखातर आणि त्याने फेकलेल्या विटेवर तो सावळा विठु कमरेवर हात ठेवून उभा राहिला आणि पंढरपूर हे महाराष्ट्राचे आद्य तीर्थ क्षेत्र बनले.
Table of contents
पंढरपुर ची माऊली विठाई माझी
महाराष्ट्रातील भोळ्या भाबड्या जीवावर या पंढरीच्या विठूने आपले मायाजाल फेकले आहे.पंढरपूर हे गाव भीमा नदीच्या काठावर वसलेले आहे.पंढरपूरला “पंढरी” असे म्हणतात. पंढरपूर ची लोकसंख्या ५३,६३२ इतकी आहे. पंढरपूर हे वारकऱ्यांचे तीर्थ क्षेत्र म्हणून ओळखले जातात.या मंदिराला आठ प्रवेशद्रार आहे.त्यातील पूर्वेकडील मंदिराला नामदेवाचे नाव देण्यात आले आहे.
दरवर्षी आषाढी एकादशीला सुमारे अनेक भाविक वारकरी येथे वारी करण्यासाठी व विठ्ठल-रखुमाई चे दर्शन घेण्यासाठी पायी चालत येतात.
क्षेत्र महात्म्यमुळे पंढरपूरला दक्षिण काशी व तसेच विट्टलाला महाराष्ट्राचे कुलदैवत म्हणतात. पंढरपूरचा इतिहास – ११व्या शतकात या मंदिराची स्थापना झाली.मुख्य मंदिर १२शतकात देवगिरीच्या यादव शासकांनी बाधले . सुमारे १००० वर्ष जुनी पालखी परंपरा महाराष्ट्रातील काही प्रसिध्द संतांनी सुरू केली.
हे मंदिर भक्तराज पुंडलिक याचे स्मारक कायम आहे.विठीबाच्या रूपाने त्यांचे प्रतिष्ठित देवता भगवान कृष्ण आहेत जो भक्त पुंडलिकाच्या पितृ सत्त्वक भक्तीने प्रसन्न झाला.आणि त्यांनी आपले आसन आनंदाने फेकले असे म्हणले जाते की विजयनगर राजा कृष्णदेव विठो बाची मूर्ती त्यांच्या राज्यात नेण्यात आली.पण नंतर ती महाराष्टातील भक्त नी परत पंढरपुरात नेली.
चंद्रभागा नदी
भीमा नदी पश्चिम भारतातील प्रमुख नद्यांपैकी आहे. सोलापूर जिल्ह्यातील पंढरपूर येथे तिला चंद्रभागा म्हणतात. ती महाराष्ट्रात पुणे जिल्ह्यात भीमाशंकरजवळ उगम पावते व अंदाजे ८३१ कि.मी. आग्नेयेस वाहून कर्नाटकात रायचूरजवळ कृष्णा नदीला मिळते.
चंद्रभागा नदी सोलापूर जिल्ह्यातील पंढरपूरमधून वाहणारी नदी आहे. ही भीमा नदीच आहे. भीमा पंढरपुराजवळून वाहताना चंद्रकोरीप्रमाणे वळण घेते, म्हणून तिला पंढरपुरात चंद्रभागा म्हणतात. ही चंद्रभागा, अमरावती जिल्ह्यातली चंद्रभागा, हिमाचल प्रदेशातील चंद्रभागा आणि ओरिसातील चंद्रभागा या वेगळ्या नद्या आहेत. पंढरपूरमधून चंद्रभागा नदी पुढे सुस्ते, पळूज, पठाण गावाजवळून सोलापूर जिल्ह्यात जाते. सुस्ते गावातील शेतकरी शेती करता चंद्रभागेच्या पाण्याचा वापर करतात. सुस्ते गावातील देवी अंबाबाईचे मंदिर चंद्रभागेच्या तटावर आहे.
भीमा नदीची नीरा नदी ही उपनदी सोलापूर जिल्ह्यातील नरसिंगपूर-नीरा या गावाजवळ भीमेला मिळते. मुळा-मुठा आणि भीमा नदीचा संगम पुणे जिल्ह्यातील वाळकी(रांजणगाव बेट) येथे होतो.
रेल्वे पूल ते विष्णू पद या 15 किलोमीटर अंतरा मध्ये ती तीन वेळा अर्धवर्तुळाकार होते . म्हणून लोकांनी तिला चंद्रभागा नाव दिले. स्कंद पुराणातील महातम्यात “चंद्रभागा ” नावाने सरोवर महाद्रारा ते मल्लिकाजूर्न मंदिर जवळ होते.
पंढरपुर शहरातील इतर मंदिरे
- पद्मावती मंदिर, रेल्वे स्टेशन रोड
- लखुबाई/रुक्मिणी मंदिर, चिंचबाग
- अंबाबाई मंदिर, दगडी पूल, सोलापूर रोड
- गोपाळपूर, 2 किमी. पंढरपूरहून
- विष्णुपद, २ किमी. पंढरपूरहून
- पुंडलिक मंदिर, चंद्रभागा नदीकाठी
- नामदेव मंदिर, प्रदक्षिणा रोड
- ज्ञानेश्वर मंदिर, नाथ चौक
- तुकाराम मंदिर, प्रदक्षिणा रोड
- काळा मारुती मंदिर, प्रदक्षिणा रोड
- तांबडा मारुती मंदिर, प्रदक्षिणा रोड
- व्यास नारायण मंदिर, सोलापूर रोड
- यमाई तुकाई मंदिर, सांगोला रोड
- गजना महाराज मंदिर, शिवाजी चौक
- टाकपीठ्या विठोबा, मंडीजवळ
- रामबाग, सोलापूर रोड
- लक्ष्मण बाग, रेल्वे स्टेशन रोड
पंढरपुर मधिल महत्त्वाची ठिकाणे
- संत कैकाडी महाराज मठ – शहराच्या उत्तरेला आहे. हे महाकाव्य देव आणि संतांचे चरित्र दर्शविणारी एक आधुनिक नवकल्पना आहे. संपूर्ण गणित पाहण्यासाठी किमान दोन तास लागू शकतात
- संत तनपुरे महाराज मठ
- गुजराती देवस्थान – हे भीमा नदीच्या पलीकडे आहे. यात्रेकरूंना नदी पार करून श्रीनाथजी मंदिरात जावे लागते.
मुख्य मंदिर
विठोबा मंदिर जे मुख्य मंदिर आहे ते पंढरपुर शहराच्या मध्यवर्ती भागात आहे. मंदिरात आठ प्रवेशिका आहेत. मुख्य प्रवेशद्वार हे पूर्वेकडील महाद्वार आहे ज्याला नामदेव पायरी असेही म्हणतात, कारण नामदेव पायरी या नावाने ओळखल्या जाणार्‍या पायऱ्यांपैकी एक पायरी ज्या ठिकाणी महान संत नामदेवांचे अवशेष त्यांच्या इच्छेनुसार दफन केले गेले होते त्या ठिकाणी बांधलेले आहे. .
नामदेव पायरीनंतर मुक्तीमंडप नावाच्या तीन लहान खोल्या आहेत. मुक्तीमंडप ओलांडल्यावर लाकडी खांबांसह सुमारे 120′ x 60′ आकाराचा चतुर्भुज आहे, ज्याला सध्या विठ्ठल सभा मंडप म्हणतात. हा सभामंडप ओलांडल्यानंतर सोलखांब नावाच्या सभामंडपात प्रवेश होतो, कारण त्याची वरची रचना 16 खांबांवर असते. एका खांबाला पायथ्याशी सोन्याचा आणि त्याच्या वर चांदीचा मुलामा चढवला आहे आणि त्याला गरूड खांब म्हणतात. सोळखांब जवळ एक मोठा दगडी स्लॅब आहे ज्यात 1208 AD चा शिलालेख आहे सोळखांब मंडपाजवळ, गर्भगृहाच्या दिशेने एक लहान सभामंडप आहे ज्याला चौखांब म्हणतात कारण वरची रचना चार खांबांवर आहे.
चौखांबी सभामंडपातून मंदिरात किंवा गाभारामध्ये प्रवेश केला जातो, सुमारे 6′ चौरस असलेल्या एका छोट्याशा खोलीत 3′ उंचीचा व्यासपीठ असून वर चांदीची छत आहे आणि या व्यासपीठावर श्रींची मूर्ती आहे. दरवर्षी लाखोंची गर्दी करणारा विठोबा. या मूर्तीला विठोबा, पांडुरंग, पंढरी, विठ्ठल, विठ्ठलनाथ इत्यादी वेगवेगळ्या नावांनी संबोधले जाते. मंदिराच्या ईशान्य कोपर्‍यात विठोबा मंदिराच्या मागे, पूर्वाभिमुख विठोबाची पत्नी रुक्मिणीचे मंदिर आहे. यात गाभारा, प्रवेश/निर्गमन, बाहेरील सभामंडप आणि सभामंडप आहे.
पदस्पर्शदर्शन
प्रत्येक भक्त केवळ पोशाख/जात/धर्माचा विचार न करता गाभाऱ्यात प्रवेश करत नाही, तर प्रत्यक्ष स्पर्श करणाऱ्या देवतेच्या पायावर डोके ठेवतो. आणि हा एक विशेषाधिकार आहे जो सर्व भक्तांनी वापरला आहे. हे पदस्पर्शदर्शन अद्वितीय आहे आणि इतरत्र बहुतेक हिंदू मंदिरांमध्ये आढळत नाही. पादस्पर्श दर्शनासाठी सामान्य दिवशी 2 ते 3 तास, साप्ताहिक सुट्टी आणि एकादशीच्या दिवशी 4 ते 5 तास आणि यात्रेच्या दिवशी 24 ते 36 तास लागतात.
मुख दर्शन
जे भाविक पादस्पर्शदर्शनासाठी जास्त तास रांगेत उभे राहू शकत नाहीत त्यांना मुखदर्शन घेता येईल. भक्त किंवा भक्त सुमारे 25 मीटर अंतरावरून विठ्ठलाचे आणि 15 मीटर अंतरावरून रुक्मिणीचे दर्शन घेऊ शकतात. दर्शनासाठी फक्त 15 ते 20 मिनिटे लागतात. पंढरपुर मधील दर्शनाचा एक विशिष्ट अर्थ आहे जो सर्व भक्तांच्या भावनेने मूल्यवान आहे जो भारतातील इतर कोणत्याही मंदिरात मिळत नाही.
कसे पोहोचायचे:
विमानाने ✈
पुणे आणि कोल्हापूर ही जवळची हवाई बंदर आहे.
ट्रेन ने ?
पंढरपुर रेल्वे स्थानक मध्य रेल्वेच्या कुर्डूवाडी-मिरज मार्गावर येते.
रस्त्याने ?
हे सोलापूरपासून ७२ किलोमीटर अंतरावर आहे.
संदर्भ :
१ ) भीमा नदी विकिपेडिया मुक्त ज्ञानकोश
२ ) भारत सरकार सोलापुर जिल्हा संकेतस्थळ
