चांगली पिके घेण्यासाठी शेतकऱ्याला जमिनीचा पोत चांगला हवा असतो. मातीची गुणवत्ता म्हणजे माती किती सुपीक आहे. अलिकडच्या वर्षांत, लोक भरपूर रासायनिक खतांचा वापर करत असल्यामुळे, जमिनीची सुपीकता कमी झाली आहे.
1960 च्या दशकात हरित क्रांती नावाची गोष्ट घडली. यामुळे लोकांनी त्यांच्या शेतात नायट्रोजन सारख्या रसायनांचा अधिक वापर केला. नत्रामुळे पिकांची वाढ लवकर होते. परंतु जर आपण जास्त नायट्रोजन वापरला तर कालांतराने मातीची गुणवत्ता खराब होते. हरितक्रांतीच्या काळात देशात भरपूर अन्नधान्य निर्माण झाले. पण, त्यामुळे जमीनही पूर्वीसारखी चांगली नाही, याकडे आपण दुर्लक्ष करू शकत नाही. चला तर मग, आपण पुन्हा माती कशी चांगली बनवू शकतो ते जाणून घेऊया.
रासायनिक खतांचा वापरामुळे जमिनीचे काय नुकसान होते ?
पारंपारिक भारतीय शेतीमध्ये, लोक आपली जमीन उत्तम ठेवण्यासाठी रसायने वापरत नाहीत. त्याऐवजी, ते मातीला मदत करण्यासाठी शेण, गोमूत्र आणि वनस्पती साहित्य यासारख्या नैसर्गिक गोष्टींचा वापर केला. हा शेतीचा मार्ग भारतात दीर्घकाळ वापरला जात होता. पण जेव्हा हरितक्रांती झाली तेव्हा खत म्हणून अधिकाधिक रसायने वापरली जाऊ लागली. त्यामुळे जमीन कमी उत्पादनक्षम झाली. शेतकर्‍यांनी तितके पैसे कमावले नाहीत आणि जमिनीच्या प्रत्येक तुकड्यावर ते जितके पीक घेऊ शकत होते तितके कमी झाले.
हरितक्रांतीवेळी देशाला अन्नधान्य उत्पादनाच्या दृष्टीने स्वयंपूर्ण बनविण्यासाठी पाश्‍चात्त्य राष्ट्रांप्रमाणे रासायनिक घटकांचा वापर सढळ हाताने केला जाऊ लागला. रासायनिक घटकांच्या वापराचा दृश्य परिणाम पिकांच्या वाढीत लगोलग दिसून येत असे. मात्र, हळूहळू रासायनिक खतांचा वापर त्या जमिनीची प्रतवारी कमी करण्यास कारणीभूत ठरू लागला. म्हणूनच आता जमिनीचा पोत वाढविण्यासाठी वेगवेगळ्या पर्यायांचा विचार करणे भाग पडले आहे.
महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणी शेतीतून आलेले उत्पादन आपला चरितार्थ भागवण्यास तसेच बँकांची कर्जे फेडण्यास अपुरे ठरत असल्याने शेतकर्‍यांच्या आत्महत्येचे प्रकार वाढीस लागले आहेत. हे चित्र बदलण्यासाठी जमिनीची प्रतवारी करून जमिनीचा पोत वाढवणे गरजेचे बनले आहे. जमिनीची प्रतवारी ती जमीन कोणत्या विभागात आहे, तसेच ती जमीन कोणत्या खडकापासून तयार झाली आहे यावर अवलंबून असते.
जमिनीचे उथळ, मध्यम खोल आणि खोल असे तीन प्रकार असतात. उथळ जमिनी डोंगराळ भागात आढळून येतात. पुणे जिल्ह्यात खेड, जुन्‍नर, अंबेगाव, मुळशी, भोर, वेल्हा या भागात डोंगराळ भागातील जमिनी आढळून येतात. डोंगराळ भागातील जमिनीमध्ये काही ठिकाणी लोह, गंधक, बोरॉन आणि जस्त या अन्‍न घटकांचे प्रमाण कमी असल्याचे आढळून येते. जमिनीचा पोत म्हणजे, जमिनीतील वाळू, गाळ आणि चिकणमाती यांचे परस्परांशी असलेले प्रमाण होय.
जमिनीतील मातीचे कण जितके बारीक, सूक्ष्म असतील तितकी त्या जमिनीची पाणी साठवून ठेवण्याची क्षमता अधिक असते. शेतकर्‍याच्या दृष्टीने भारी प्रतीच्या जमिनी सुपिक असतात. पिकाचा पोत वाढवण्याकरिता रासायनिक खतांचा वारेमाप वापर थांबविणे आवश्यक आहे.
जमिनीचा पोत वाढवण्यासाठी रासायनिक खतांचा वापर करूच नये असे म्हणता येणार नाही. मात्र, रासायनिक खतांचा वापर विशिष्ट प्रमाणात केल्यास जमिनीचा पोत टिकून राहण्यास मदत होते. रासायनिक खते आणि सेंद्रिय खते यांचा समतोल वापर केल्यास त्या जमिनीतून निघणारे उत्पादन वाढू शकते.
हरितक्रांतीच्या काळात रासायनिक खतांचा मोठ्या प्रमाणात प्रचार आणि प्रसार झाला. त्यामुळे परंपरागत भारतीय शेती दुर्लक्षित झाली. या पुढील काळात शेतकर्‍याला आपले उत्पादन वाढवण्यासाठी रासायनिक खतांबरोबरच जमिनीला सेंद्रिय खतांचीही मात्र देणे गरजेचे आहे. स्फुरद, पालाश यांसारखी रासायनिक खते आपल्याला परदेशातून आयात करावी लागतात. या खतांवरचे अनुदान सरकारकडून दिले जाते. त्यामुळे ही खते बेताबेतानेच वापरायलाच हवीत.
जमिनीचा पोत वाढवण्यासाठी कोणती खते वापरावी ?
जमिनीच्या पोषणासाठी अन्‍नद्रव्य व्यवस्थापन काळजीने केले पाहिजे. जमिनीच्या अन्‍नद्रव्य व्यवस्थापनात रासायनिक खते, सेंद्रिय खते, जैविक खते, हिरवळीचे खत हे महत्त्वाचे घटक मानले जातात. सेंद्रिय खतांच्या वापरामुळे रासायनिक खतांची परिणामकारकता वाढते.
सेंद्रिय खतांचा वापर करताना भर खते, जोर खते, हिरवळीची आणि जीवाणू खते हे घटक महत्त्वाचे असतात. सेंद्रिय खतांचा 30 ते 35 टक्के जैविक खतांचा 15 ते 20 टक्के आणि रासायनिक खतांचा 45 ते 50 टक्के या प्रमाणात वापर केल्यास जमिनीला आवश्यक असणारे अन्‍नद्रव्य मिळू शकते. खतांबरोबरच पीक फेरफालटामुळेही जमिनीचा पोत वाढू शकतो. एका जमिनीत तीन हंगामात दोन किंवा दोनपेक्षा अधिक परस्परांना पूरक ठरतील अशी पिके घेतली पाहिजेत. पिकांचा फेरपालट केल्यामुळे जमिनीची सुपिकता टिकते.
एकाच जमिनीत एकच पीक अनेक वर्षे घेत राहिल्यास जमिनीचा पोत कमी होऊ लागतो. रायझोबियम, अझोस्पिरिलम, स्फुरद, झोटोबॅक्टर या जिवाणू खतांचा वापरही शेतकर्‍यांनी करायला हवा. जिवाणू खतांमुळे जमिनीचा पोत सुधारतो. पिकांची रोगप्रतिकारक शक्‍ती वाढते. पीक उत्पादनात लक्षणिय वाढ होऊ लागते. जमिनीत हिरव्या वनस्पती, झाडांची पाने, कोवळ्या फांद्या, असे घटक पुरले तर त्याचाही उपोयग जमिनीचा पोत वाढवण्यासाठी होऊ शकतो.
हिरवळीच्या खतामुळे जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण वाढते. जमिनीचा निचरा सुधारतो. पोत सुधारण्यासाठी ताग, चवळी यांसारख्या पिकांची लागवड करून त्यांच्या हिरवळीचे खत वापरले जाते. गिरीपुष्प, सुबाभूूळ यांसारख्या झाडांच्या फांद्या जमिनीत पुरल्या तर त्याचाही फायदा होऊ लागतो. पिकांचा फेरपालट करताना खोल मुळांच्या पिकानंतर उथळ मुळांची पिके घेतली पाहिजेत. तसेच एकदल पिकानंतर द्विदल पिके घ्यावीत. सेंद्रिय खतांचा वापर केल्यानंतर जमिनीचा पोत सुधारतो,त्यामुळे जमिनीची उत्पादकता वाढते.
त्यासाठी सर्व शेतकरी बंधूनी शेतजमिनीतून मोठ्या प्रमाणात उत्पन्न येण्यासाठी सेंद्रिय कर्बाचा उपयोग केला पाहिजे.
जमिनीचा पोत कसा वाढवाल , यासाठी इतर काही महत्वाचे उपाय
- सेंद्रिय पदार्थ जमिनी मध्ये मिसळणे : सेंद्रिय पदार्थ जसे की कंपोस्ट, खत आणि पिकांचे अवशेष समाविष्ट केल्याने मातीची रचना आणि पोत मोठ्या प्रमाणात सुधारू शकतो. सेंद्रिय पदार्थ पाण्याची धारणा, पोषक धारण क्षमता आणि सूक्ष्मजीव क्रियाकलाप वाढवतात, ज्यामुळे मातीचे एकत्रीकरण चांगले होते.
- कव्हर क्रॉपिंग: शेंगा, गवत आणि इतर हिरवळीची खते यांसारखी पिके वाढवल्याने जमिनीची धूप रोखण्यास, मातीची रचना सुधारण्यास आणि सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण वाढण्यास मदत होते. ही पिके देखील नायट्रोजन निश्चित करतात, माती समृद्ध करतात. यास कव्हर क्रॉपिंग असे देखील म्हणतात.
- मल्चिंग / आच्छादन : जमिनीच्या पृष्ठभागावर पेंढा, पाने किंवा लाकूड चिप्स सारख्या सेंद्रिय आच्छादनांचा वापर केल्याने ओलावा टिकवून ठेवण्यास, धूप कमी करण्यास आणि मातीची घट्टता रोखण्यास मदत होते.
- पीक रोटेशन /आलटी पलटी : पीक रोटेशनचा सराव केल्याने कीड आणि रोगांचे चक्र खंडित होण्यास मदत होते, पोषक तत्वांची उपलब्धता वाढते आणि जमिनीतील विशिष्ट पोषक तत्वांचा सतत ऱ्हास होण्यास प्रतिबंध होतो.
- कमी मशागत: मशागत कमी केल्याने मातीचा लय कमी होतो, धूप थांबते आणि मातीची रचना टिकते. जमिनीचा पोत सुधारण्यासाठी नो-टिल किंवा कमी-टिल पद्धती विशेषतः प्रभावी आहेत.
- नैसर्गिक सुधारणा: जिप्सम किंवा चुना सारख्या नैसर्गिक माती सुधारणा जोडल्याने केशन एक्सचेंज क्षमता वाढवून आणि मातीची आम्लता कमी करून मातीची रचना सुधारण्यास मदत होऊ शकते.
- टेरेसिंग आणि कंटूर फार्मिंग: उतारांवर टेरेस आणि समोच्च शेती लागू केल्याने मातीची धूप रोखता येते, पाणी टिकते आणि मातीची रचना सुधारते.
- माती परीक्षण आणि संतुलित खते: पोषक तत्वांची कमतरता निश्चित करण्यासाठी नियमित माती चाचण्या करा आणि आवश्यक पोषक द्रव्ये भरून काढण्यासाठी आणि एकूण मातीचे आरोग्य सुधारण्यासाठी संतुलित खतांचा वापर करा.
